«ترجمه: پس به سبب رحمتی از جانب خدا، با خلق مهربانی و خوش‌خویی می‌کردی و اگر تندخو و سخت دل بودی مردم از گِرد تو پراکنده می‌شدند.» (1)

 

در جمله‌ی نخستین از این آیه، مهربانی و نرمی پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) را مستند به رحمت خدا می‌کند که چون خداوند نسبت به بندگان، مهربان است تو را درباره‌ی آنان این‌گونه نرم و مهربان قرار داده است و در جمله‌ی دوم تصریح می‌کند که اگر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، انسانی تندخو، خشن و سنگدل بود،‌ مردم از اطرافش پراکنده می‌شدند و مفهومش این است که ای پیامبر! اگر می‌بینی مردم از هر سو به تو روی آورده و پروانه‌وار گرد شمع وجود پاک و نورانی تو می‌گردند برای آن است که تو درست نقطه‌ی مقابل این صفاتی؛ دل‌رحم و مهربان هستی، با مردم نرمی و مدارا می‌کنی و در روابط اجتماعی، خشونت، غلظت و تندی نداری.

 

با نگاهی اجمالی به سیره‌ی نبی مکرم اسلام و اهل بیت(علیهم‌السلام) در می‌یابیم که پیشوایان شیعه حتی برای یک لحظه هم در دوران زندگی، غلظت، تندی و خشونت بی‌مورد نداشته‌اند و رفتارشان بر پایه‌ی مدارا با مردم اعم از مسلمان و غیر مسلمان بوده است تا جایی که حتی به عیادت دشمنانشان نیز می‌رفتند. (2)

 

در چند نوشتار گذشته به چند روایت در موضوع بحث ارتباطات اجتماعی در اسلام که توسط مقام معظم رهبری مطرح شده و با توضیح معظم له همراه بود، پرداختیم. در این نوشتار نیز به شرح روایت کوتاهی از نبی مکرم اسلام توسط رهبر معظم انقلاب می‌پردازیم که در ابتدای یکی از جلسات درس خارج فقه خود مطرح نمودند و در پایان به چند نکته‌ی مورد اشاره‌ی رهبر انقلاب، اشاره می‌نماییم:

 

 

 

 

 

 

برخلاف تبلیغات دشمنان اسلام و رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) که می‌کوشند از آن حضرت و دین اسلام چهره‌ای خشن معرفی کنند، یکی از مهم‌ترین فضایل آن حضرت، اتصاف او به ‌«رحمت» است. یکى از امتیازات اسلام بر سایر ادیان و مکاتب این است که به محبّت و همبستگى بین انسان‌ها اهمیّت زیادى داده و سعى نموده تا بین آنان رابطه‌ی عاطفى قوى برقرار کند و زندگى و برخورد آن‌ها همراه با مهر و عطوفت متقابل باشد. شاید یکى از حکمت‌هاى مهمى که همه‌ی انسان‌ها از یک پدر و مادر متولد شده‏اند همین باشد که انسان‌ها نسبت به هم‌دیگر احساس یگانگى، خویشاوندى و برادرى نمایند.

 

 

وقتى در دستورات و قوانین اسلام دقت کنیم مشاهده می‏کنیم آن‌چه که وجودش سبب ازدیاد محبّت و علاقه بین اقشار مختلف مردم بوده و هست، اسلام آن را به صورت واجب یا مستحب سفارش کرده و در مورد آن تأکید نموده است، مانند: «برخورد خوب با انسان‌ها، نیکى به پدر و مادر، نیکى به فرزندان، برآوردن نیازهاى مردم و یارى آن‌ها، معاشرت خوب با همسایگان، ضعیفان، بى‏سرپرستان، یتیمان و ...» که نمونه‏اى از آن‌ها را در نوشتارهای گذشته آورده‌ایم و آن‌چه را که موجب جدایى و از بین رفتن علاقه و ایجاد کینه و بدبینى مى‏شود، نهى کرده و مردم را از نزدیک شدن به آن‌ها به شدت برحذر داشته است مانند: «تهمت، غیبت، دروغ‌گویى، سخن چینى، نفاق و ...»

 

رسول مکرم اسلام در این نبوی ارزشمند سه خصلت را برای انسان‌ها بر می‌شمرند که اگر در کسی نباشد عمل آن انسان در طول زندگی عمل تام و کاملی نخواهد بود و به قول عامیانه یک جای کار او همیشه می‌لنگد! توجه به این نکات راه را برای ما روشن خواهد کرد و حجت را بر ما تمام؛ اول ورع است یعنی تا انسان به مرتبه‌ی دوری از معاصی نرسد و این ملکه در ذهن و رفتار او غالب نشود، نباید انتظار داشته باشد که با اعمال نیک مثل نماز، روزه، حج، صدقات و ... به مراتب بالایی دست پیدا کند چراکه همه‌ی این اعمال شرط اثربخشی تامّش این است که ورع در وجود انسان نهادینه شده باشد.

 

دومین نکته‌ی مورد اشاره در این روایت، اخلاقی است که به وسیله‌ی آن با مردم مدارا کند. این همان نکته‌ای است که در روایات گذشته هم اشاره شد و رهبر معظم انقلاب نیز تأکید فراوانی روی آن داشتند: «مدارا با مردم»، معظم له به سه نکته‌ی قابل تأمل در این بخش از روایت اشاره نمودند که توجه به آن‌ها ما را در بهبود روابط اجتماعی و رسیدن به جامعه‌ی ایده آل مدّ نظر نبی مکرم اسلام، یاری می‌رساند.

 

نکته‌ی اول: «آن طرف این رفتار ملاطفت آمیز هم لازم نیست مؤمن باشد، شرطش ایمان نیست، ناس است. با مردم اعم از مؤمن و غیر مؤمن»

 

در نوشتار قبلی نیز به مضمون مشابهی اشاره شد و رهبر معظم انقلاب فرمودند که نباید افراد را به صرف هم عقیده نبودن طرد کرد و این جزو تعالیم شرع نیست. بسیار اهمیّت دارد که ما به مرتبه‌ای از اخلاق برسیم که در معاشرت‌هایمان با همه‌ی انسان‌ها اعم از مؤمن و غیرمؤمن یکسان برخورد نماییم. گاهی حتی بر اثر دریافت نادرست مفاهیم دینی افرادی رفتار تبعیض آمیز، برخورد زننده و خشن و غیر ملاطفت آمیز را وظیفه و رفتار حسنه می‌پندارند. نمونه‌های آن در رفتار مسلمانان با اطرافیانشان گاهی مشاهده می‌شود.

 

نکته‌ی دوم: «اعم از آن کسی که انسان او را از لحاظ اعمال و رفتار می‌پسندد یا نمی‌پسندد. با همه مدارا کند.»

 

گاهی ما تصور می‌کنیم که حالا لازم نیست با همه ملاطفت و مهربانی داشته باشیم. اگر بر فرض رفتار شخصی را بنا به دلایلی نمی‌پسندیم با او کاری هم نداشته باشیم لذا وظایفمان را در قبال او فراموش می‌کنیم. اگر جایی خطایی از او دیدیم امر به معروف و نهی از منکر را کنار می‌گذاریم یا حقوق همسایگی یا همکاری را در قبال او ادا نمی‌نماییم و ... حال آن که نه تنها باید این حقوق را در برابر همه‌ی آحاد افراد جامعه به جا آوریم بلکه باید رفتارمان با همه همراه با ملاطفت، محبت، مهربانی و خیرخواهی باشد.

 

 

نکته‏ی سوم و چهارم: «این مدارا منافات با امر به معروف و نهی از منکر ندارد. امر به معروف، مخصوص آدم‌های بد نیست ... مربوط به همه است. بنابراین، مداراة الناس یک جنبه‌ی دیگر است.»

 

در حقیقت دو نکته در این کلام رهبر معظم انقلاب نهفته است: اول این‌که مدارا منافات با امر به معروف ندارد. در نوشتار گذشته نیز اشاره داشتیم به این بیان رهبر انقلاب که مدارا با مردم نباید انسان را از سایر وظایف غافل کند بلکه مدارا و امر به معروف در عرض یک‌دیگر و هر کدام در جای خود لازم است. نباید مسایل را با هم مخلوط کرد. مدارا یک امر کلی است لیکن در مواردی استثنا هم می‌شود. به عنوان مثال در مقابل متکبر باید تکبر ورزید (6) یا در برابر ظالم نباید انظلام به خرج داد. (7)

 

نکته‌ی دیگر این بخش از کلام معظم له این است که باید توجه داشته باشیم بر خلاف آن‌چه اغلب می‌پندارند، امر به معروف و نهی از منکر مخصوص قشر خاصی از مردم یا به عبارت دیگر مخصوص انسان‌های بد نیست. بلکه این تقسیم‌بندی از اساس غلط است زیرا به جز عده‌ی قلیلی از انسان‌ها در طول تاریخ، بد به معنای تام و تمام و خوب به معنای کامل وجود ندارد. لذا این نوع تقسیم‌بندی صحیح نیست و وظیفه‌ی مؤمن این است که خطا و لغزش را در هر کجا و از هر شخصی مشاهده نمود تذکر دهد و در راه اصلاحش همت گمارد نه این‌که امر به معروف و نهی از منکر را مخصوص عده‌ای خاص بدانیم و خودمان را مبرا و مصون از اشتباه به حساب آوریم. با این طرز فکر بسیاری از کدورت‌ها در جامعه از بین خواهد رفت و چهره‌ی زیبایی از دین به نمایش گذاشته خواهد شد.

 

سومین خصلتی که در روایت نبوی به آن توصیه شده «حلم» است. «انسان روحاً دارای این ظرفیّت باشد که اگر بدی ای را دید از جا در نرود.» در واقع داشتن ظرفیّت روحی برای تحمل بدی‌های دیگران یکی از مصادیق مدارا با مردم است. هر چند حلم، مصادیق دیگری نیز دارد. اغماض و چشم پوشی در برابر خطای دیگران در کنار داشتن ظرفیّت روحی حلم باعث ایجاد جوّی عاری از درگیری‌های بیهوده، بدگویی، کینه و بغض خواهد شد. پایه‌های ایجاد جامعه‌ی اسلامی به معنای واقعی کلمه همین نکات ریز اخلاقی است که رهبر معظم انقلاب نیز به بهانه‌های مختلف به آن تأکید دارند ولی ما غالباً در نظریّات به دنبال آن می‌گردیم.

 

 

 

1- آل‏عمران، آیه‌ی 159

 

2- برخى بر این باورند که اندیشه‌ی مدارا نخستین بار در جریان رنسانس در جوامع غربى پدید آمده است. (بشیریه، 1377، 66-74) در حالى که مدارا و مسالمت با مخالفان در منابع معتبر اسلامى یعنى قرآن، سنت و سیره‌ی پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل بیت(علیهم‌السلام) توصیه و سفارش گردیده و همراه با حدود و مرزهایى پذیرفته شده است. چنانچه روح مدارا و مسالمت در تعالیم اسلامى یکى از عوامل مؤثر در استقبال مردم از اسلام و گسترش سریع قلمرو آن است. تا آن‌جا که در صدر اسلام نصارایى که در بیزانس به وسیله‌ی کلیساى رسمى مورد تعقیب واقع مى‏شدند در قلمرو مسلمین پناه مى‏جستند.

 

از طرفی نیز می‌بینیم تمامى سوره‌هاى قرآن با آیه‌ی شریفه‌ی رحمت «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز مى‏شوند که بیانگر رحمت، رأفت و بخشش است و این شعار از مهم‌ترین نمادهاى آیین اسلام است که توصیه شده است هر کارى با آن آغاز گردد. به طور حتم جامعه‌اى که در آن رحمت، بخشش و مهربانى نهادینه شود و هر کارى با آن شروع شود جامعه‏اى سعادتمند و متکامل به شمار مى‏رود.

 

3- از کتاب الشافی، ص 559.

 

4- در آیه‌ی 23 سوره‌ی حدید آمده است: «لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ» ترجمه: «تا بر آن‌چه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب‏] آن‌چه به شما داده است شادمانى نکنید و خدا هیچ خودپسند فخرفروشى را دوست ندارد.» باید توجه داشت این بدان معنى نیست که انسان به مواهب الهى در این جهان پشت پا بزند یا از آن‌ها بهره نگیرد، مهم این است که اسیر آن نگردد و آن را هدف و بهره اصلى خود نشمرد.

 

 5- این بیانات در تاریخ 13/2/88 در ابتدای درس خارج فقه مقام معظم رهبری بیان گردیدند.

 

6- قال على(علیه‌السلام): التکبر على المتکبرین هو التواضع بعینه. حضرت على(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «تکبر کردن با افراد متکبر، خود عین تواضع است.» (شرح ابن ابى الحدید، ج 20، کلمه 410، ص 298)

 

7- «انه لا تظلمون ولا تظلمون» (بقره /279) «نه ستم مى‏کنید و نه ستم مى‏پذیرید.» «انظلام» یعنى تن به ظلم دادن، زیر بار ستم رفتن، که هرگز رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و اوصیاى او و پیروان حقیقیشان تن به ظلم نداده‏اند. این امر را به روشنى در سراسر حیات نورانى رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و اوصیاى گرامیش مشاهده مى‏کنیم. نه تنها پس از بعثت، بلکه پیش از بعثت نیز؛ آن حضرت هرگز زیر بار ستمى نرفت و تلاش کرد با روحیّه‌ی «انظلام» در جامعه برخورد کند و از مظلوم دفاع نماید و حق مظلوم را بستاند تا زمینه‌ی ظلم پذیرى رفع شود. نمونه‌ی برجسته‌ی این دوران، واقعه‌ی مشهور «حلف الفضول» است. (رجوع شود به کتب تاریخی)

 

امروز در عالم، مکتب انظلام به دنبال آن است که زمینه‌ای برای نظام سلطه در افکار و اندیشه‌ی بشریّت فراهم کند تا این نظام به اهداف پلید خود دست یابد. برای نمونه تولیدات سینمای هالیوود بر اساس نگاهی است که می‌خواهد به ملت‌ها القا کند چاره‌ای جز پذیرش ظلم و آقایی آن‌ها ندارند. این هدف از راه ایجاد یأس در جامعه‌ی بشری دنبال می‌شود تا در پی آن، زمینه برای پذیرش نظام سلطه و تسلط بر جان، مال و منابع زیر زمینی کشورهای جهان آماده شود.(*)